Η πρώιμη σχέση μητέρας-βρέφους

Die Hoffnung II (Hope II), Gustav Klimt

Η μητρική λειτουργία αποτελεί την φυσική και ψυχική φροντίδα που παρέχεται στο βρέφος, ενώ το μητρικό ένστικτο σχετίζεται με τον βαθμό επένδυσης του μωρού και των αναγκών του (Μιχαλέλη, 2024). Για το Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης, μητρική μέριμνα αποτελεί το σύνολο των φροντίδων που παρέχονται στο παιδί μέσα στην ατμόσφαιρα ενεργητικής στοργής, αφοσίωσης, προσοχής και συνέχειας που χαρακτηρίζουν το μητρικό αίσθημα (Laplanche & Pontalis, 1986).

Η αρχή της ζωής ενός ατόμου, εάν θεωρήσουμε ως αρχή τη γέννηση*, μπορεί να περιγραφεί, ως μια περίοδος θολή για το βρέφος, όπου η βασική επιδίωξη ικανοποίησης έρχεται πρωτίστως ενστικτικά και αφορά την ικανοποίηση βασικών αναγκών του. Η ψυχική του πραγματικότητα περιγράφεται από μια αδιαφοροποίητη κατάσταση κατά την οποία βρέφος και μητέρα ή τροφός είναι ένα. Σταδιακά, και εφόσον τα πράγματα πάνε καλά για το ζεύγος μητέρα-βρέφος, αρχίζει να δημιουργείται ένας ενδιάμεσος χώρος, όπου το μωρό μαθαίνει να αντέχει την απουσία της μητέρας του και αναπτύσσει την ικανότητα αναμονής για ικανοποίηση. Η ολοκλήρωση της ψυχικής λειτουργίας γίνεται όταν επέλθει και η απαρτίωση της σχέσης με το αντικείμενο, την μητέρα. Ο ψυχισμός δεν αναζητά την ευχαρίστηση που του επιτάσσει η εσωτερική του δυναμική, αλλά το αντικείμενο. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτή την σκέψη, η οποία είναι η βάση για τη θεωρία των αντικειμενοτρόπων σχέσεων, η οργάνωση του ψυχισμού ενός ατόμου αποτελεί απόρροια της εγγραφής εικόνων του εαυτού, των άλλων και της σχέσης μαζί τους.

Ο Winnicott (1956) στο κείμενό του για την πρωταρχική μητρική ενασχόληση αναφέρει την ιδιαίτερη σημασία του περιβάλλοντος για την ανάπτυξη του βρέφους, ενός περιβάλλοντος αρκετά καλού ώστε να το υποστηρίξει να περάσει τα αναπτυξιακά στάδια, κατακτώντας τις ανάλογες ικανότητες και αναγνωρίζοντας τις επιθυμίες και τα άγχη του. Στην προσπάθειά του να κατανοήσει το περιβάλλον, που σε αυτή την χρονική περίοδο αποτελεί περιβάλλον υποστήριξης και κρατήματος για το μωρό, δηλαδή την μητέρα, ο Winnicott περιγράφει την δική της ψυχολογική συνθήκη. Σε αυτό το διάστημα είναι που η ικανότητα της μητέρας να ανταποκρίνεται στις πρώιμες ανάγκες του μωρού, δημιουργεί χώρο έκφρασης για την ιδιοσυγκρασία του βρέφους, τις αναπτυξιακές του τάσεις, την κινητικότητα, την ευαισθησία και τα ένστικτά του. Στην περίπτωση που κάτι τέτοιο δεν επέλθει, αναπτύσσεται στο βρέφος άγχος αφανισμού (πρωτογενές άγχος). Η εις βάθος και συνεχόμενη αποτυχία από την μητέρα να αναγνωρίσει τις χειρονομίες του μωρού της, επηρεάζει κατά πολύ τόσο τις συναισθηματικές όσο και τις ηθικές ικανότητές του. Έτσι, το μωρό, αργότερα ενήλικας, δημιουργεί έναν ψευδή εαυτό, στην προσπάθειά του να ικανοποιήσει το αντικείμενο, την μητέρα. Στις περιπτώσεις που τα πράγματα πάνε καλά, δοθεί ο χώρος έκφρασης και δημιουργικότητας για το βρέφος, η μητέρα μπορέσει να φτάσει ως έναν βαθμό ευαισθησίας που θα της επιτρέψει να νιώσει τον εαυτό της στη θέση του βρέφους και να μπορέσει να ανταποκριθεί στις ανάγκες του, και, εντέλει, η μητέρα καταφέρει να βγει από όλη αυτή την κατάσταση, τότε είναι που το βρέφος θα μπορέσει να αντιληφθεί το πρόσωπο της μητέρας ως ξεχωριστό με θετική σκοπιά και όχι ως πρόσωπο ματαίωσης.

Παρότι ιστορικά η μητρική εργασία φαίνεται μέσα από τις επιπτώσεις που έχει στο παιδί, υπάρχει μια πιο σύγχρονη σκέψη, η οποία αντιλαμβάνεται την μητέρα ως αντικείμενο με δικά της δικαιώματα (Bassin, Honey & Kaplan, 1994). Μέσα σε αυτή την σκέψη, μπορεί κανείς να συναντήσει εκ νέου τον Winnicott και το κείμενό του Μίσος στην αντιμεταβίβαση (1947), στο οποίο απαριθμεί 18 λόγους που μια μητέρα μπορεί να μισεί το παιδί της. Γράφει: Το πιο αξιοσημείωτο πράγμα σε μια μητέρα είναι η ικανότητά της να πληγώνεται τόσο πολύ από το μωρό της και να το μισεί τόσο πολύ χωρίς να το εκδικείται, και η ικανότητά της να περιμένει ανταμοιβή που μπορεί να έρθει ή να μην έρθει αργότερα.

Ο Bion ονομάζει την ικανότητα της μητέρα να αντέχει τις προβλητικές ταυτίσεις του βρέφους (π.χ. πείνα, μοναξιά, φόβο θανάτου), ως ικανότητα ονειροπόλησης της μητέρας. Πρόκειται για μια ικανότητα ψυχολογική, πνευματική που προέρχεται από κάθε αντικείμενο αγάπης. Στην περίπτωση είτε που αυτή η ικανότητα ονειροπόλησης της μητέρας δεν υπάρχει είτε δεν συνδέεται με αγάπη για το παιδί ή τον πατέρα, το βρέφος θα επηρεαστεί.

Οι παραπάνω αναλυτές μέσα από τις σκέψεις που ανέπτυξαν για την πρώιμη σχέση μητέρας-βρέφους και την ποιότητά της, τόνισαν την σημασία της παρουσίας-απουσίας της μητρικής φροντίδας και την ευεργετική-καταστροφική επίδρασή της στην ψυχοσωματική οργάνωση και πραγματικότητα του παιδιού.

* Οι προγεννητικές και περιγεννητικές σχέσεις με το πρωταρχικό αντικείμενο (μητέρα) φαίνεται να δημιουργούν ένα πλήθος πρώιμων εμπειριών, οι οποίες οδηγούν και στην δημιουργία της ψυχικής πραγματικότητας για το έμβρυο.

Μιχαλέλη, Μ. (2024). Διαδρομές γονεϊκότητας. Εκδ. Παπαδόπουλος: Αθήνα.

Bassin D., M.Honey, M. & M.M.Kaplan (eds.) (1994) Representations of Motherhood, New Haven: Yale University Press.

LaplancheJ., & Pontalis, J.-B. (1986). Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης. Εκδ. Κέδρος: Αθήνα.

Winnicott, D. W. (1947). Physical therapy of mental disorder. British Medical Journal, 1(4506), 688.

Winnicott, D. W. (1956). Primary maternal preoccupation. The maternal lineage: Identification, desire, and transgenerational issues, 59-66.